تفسیر سوره حمد – دفتر نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری دانشگاه بین المللی امام خمینی(ره)

سیماى سوره حمد
سوره‏ى حمد كه نام دیگرش فاتحة الكتاب است، هفت آیه دارد(عدد هفت، عدد آسمان‏ها، ایّام هفته، طواف، سعى بین صفا و مروه و پرتاب سنگ به شیطان نیز مى‏باشد) و تنها سوره‏اى است كه بر هر مسلمانى واجب است روزانه ده بار آن را در نمازهاى شبانه روزى بخواند و در صورت ترك عمدى نماز او باطل است. «لاصلاة الاّ بفاتحة الكتاب»(مستدرك، ج‏۴، ح‏۴۳۶۵۲) بنا به روایت جابربن عبداللّه انصارى از رسول اكرم ص: این سوره بهترین سوره‏هاى قرآن است. و به نقل ابن عباس؛ سوره‏ى حمد اساس قرآن است. در حدیث نیز آمده است: اگر هفتاد مرتبه این سوره را بر مرده خواندید و زنده شد، تعجّب نكنید.(بحار، ج ۹۲، ص ۲۵۷۳)
از نامگذارى این سوره به فاتحة الكتاب توسط پیامبر اكرم‏ص(عیون اخبار الرضا، ج‏۲، ص‏۲۷) معلوم مى‏شود كه تمام آیات قرآن در زمان رسول خدا جمع آورى شده و به صورت كتاب در آمده و به امر ایشان این سوره در آغاز و شروع كتاب (قرآن) قرار گرفته .
همچنین در حدیث ثقلین پیامبرص فرمود: انّى تارك فیكم الثقلَین كتاب اللَّه و عترتى(بحار، ج ۲، ص ۱۰۰۵) من دو چیز گرانبها در میان شما مى‏گذارم، كتاب خدا و خاندانم. از این حدیث نیز معلوم مى‏شود كه آیات الهى در زمان پیامبرص به صورت «كتاب اللّه» جمع آورى شده و به همین نام در میان مسلمانان معروف و مشهور بوده است.
آیات سوره‏ى مباركه فاتحه، اشاراتى در باره‏ى خداوند و صفات او، مسأله معاد، شناخت و درخواست رهروى در راه حقّ و قبول حاكمیت و ربوبیّت خداوند دارد. همچنین به ادامه‏ى راه اولیاى خدا، ابراز علاقه واز گمراهان و غضب‏شدگان اعلام بیزارى و انزجار شده است. سوره‏ى حمد – همانند خود قرآن – مایه‏ى شفاست، هم شفاى دردهاى جسمانى و هم شفاى بیمارى‏هاى روحى.(علاّمه امینى)
درسهاى تربیتى سوره‏ى حمد
1- انسان در تلاوت سوره‏ى حمد با «بسم‏اللَّه» از غیر خدا قطع امید مى‏كند.
2- با ربّ العالمین و مالك یوم الدین احساس مى‏كند كه مربوب و مملوك است و خودخواهى و غرور را كنار مى‏گذارد.
3- با كلمه «عالمین» میان خود و تمام هستى ارتباط برقرار مى‏كند.
4- با «الرّحمن الرّحیم» خود را در سایه لطف او مى‏داند.
5 – با «مالك یوم الدین» غفلتش از آینده زدوده مى‏شود.
6- با گفتن «ایّاك نعبد» ریا و شهرت طلبى را زایل مى‏كند.
7- با «ایّاك نستعین» از ابرقدرت‏ها نمى‏هراسد.
8 – از «انعمت» مى‏فهمد كه نعمت‏ها به دست اوست.
9- با «اهدنا» رهسپارى در راه حقّ و طریق مستقیم را درخواست مى‏كند.
10- در «صراط الّذین انعمت علیهم» همبستگى خود را با پیروان حقّ اعلام مى‏كند.
11- با «غیر المغضوب علیهم» و «لا الضّالّین» بیزارى و برائت از باطل و اهل باطل را ابراز مى‏دارد.الْحَمْدُ ِللَّهِ رَبِّ الْعَلَمِينَ سپاس و ستایش مخصوص خداوندى است كه پروردگار جهانیان است

نکته ها «ربّ» به كسى گفته مى‏شود كه هم مالك و صاحب چیزى است و هم در رشد و پرورش آن نقش دارد.
خداوند هم صاحب حقیقى عالم است و هم مدبّر و پروردگار آن. پس همه هستى حركت تكاملى دارد و در مسیرى كه خداوند معیّن كرده، هدایت مى‏شود. علاوه بر سوره حمد، چهار سوره‏ى انعام، كهف، سبأ و فاطر نیز با جمله «الحمدللّه» آغاز گردیده، ولى فقط در سوره حمد بعد از آن «ربّ العالمین» آمده است.
مفهوم حمد، تركیبى از مفهوم مدح و شكر است. انسان در برابر جمال و كمال و زیبایى، زبان به ستایش و در برابر نعمت و خدمت و احسان دیگران، زبان به تشكّر مى‏گشاید. خداوند متعال به خاطر كمال و جمالش، شایسته‏ى ستایش و به خاطر احسان‏ها و نعمت‏هایش، لایق شكرگزارى است.
«الحمدللّه»، بهترین نوع تشكّر از خداوند است. هر كس در هرجا، با هر زبانى، هرگونه ستایشى از هر كمال و زیبایى دارد، در حقیقت سرچشمه‏ى آن را ستایش مى‏كند. البتّه حمد خداوند منافاتى با سپاسگزارى از مخلوق ندارد، به شرط آنكه به امر خداوند و در خط و مسیر او باشد. خداوند، پروردگار همه‏ى آفریده‏هاست. و هو ربّ كلّ شى‏ء(انعام، ۱۶۴) آنچه در آسمان‏ها و زمین و میان آنهاست، پروردگارشان اوست. ربّ السّموات والارض و مابینهما(شعراء، ۲۴) حضرت على‏ع مى‏فرماید: من الجمادات و الحیوانات؛ او پروردگار جاندار و بى‏جان است. له الخلق والامر تبارك‏اللّه ربّ العالمین هم آفرینش از اوست و هم اداره‏ى آن، و او مربى و پرورش دهنده‏ى همه است.(نورالثقلین)
مراد از عالَمین یا فقط انسان‏ها هستند، مانند آیه ۷۰ حجر كه قوم لوط به حضرت لوط گفتند: أوَ لم ننهك عن العالمین آیا ما تو را از ملاقات با مردم نهى نكردیم؟ و یا مراد همه‏ى عوالم هستى است. «عالَم» به معناى مخلوقات و «عالَمین» به معناى تمام مخلوقات نیز استعمال شده است. از این آیه فهمیده مى‏شود كه تمام هستى یك پروردگار دارد و آنچه در جاهلیت و در میان بعضى از ملّت‏ها اعتقاد داشتند كه براى هر نوع از پدیده‏ها خدایى است و آن را مدبّر و ربّ النّوع آن مى‏پنداشتند، باطل است. پیام آیه : ۱- همه ستایش‏ها براى اوست. «الحمدللَّه»( الف ولام به معناى تمام حمد و جنس ستایش است)
2- خداوند در تربیت و رشد هستى اجبارى ندارد. زیرا حمد براى كارهاى غیر اجبارى است. «الحمدللَّه»
3- همه هستى زیباست و تدبیر همه هستى نیكوست. زیرا حمد براى زیبایى و نیكویى است. «الحمدللَّه»
4- دلیل ستایش ما، پروردگارى اوست. «الحمدللَّه ربّ العالمین»
5 – رابطه‏ى خداوند با مخلوقات، رابطه‏ى دائمى و تنگاتنگ است. «ربّ العالمین» (نقاش و بنّا هنر خود را عرضه مى‏كند و مى‏رود، ولى مربّى باید هر لحظه نظارت داشته باشد.)
6- همه‏ى هستى، تحت تربیت خداوند یكتاست. «ربّ العالمین»
7- امكان رشد و تربیت، در همه‏ى موجودات وجود دارد. «ربّ العالمین»
8 – خداوند هم انسان‏ها را با راهنمایى انبیا تربیت مى‏كند، (تربیت تشریعى) و هم جمادات و نباتات و حیوانات را رشد و پرورش مى‏دهد. (تربیت تكوینى) «ربّ العالمین»
9- مؤمنان در آغاز كتاب (قرآن) با نیایش به درگاه خداوند متعال، «الحمدللّه ربّ العالمین» مى‏گویند و در پایان كار در بهشت نیز، همان شعار را مى‏دهند كه «آخر دعواهم أن الحمدللّه ربّ العالمین»(یونس، ۱۰)الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ (خدایى كه) بخشنده و مهربان است

خداوند رحمت را برخود واجب كرده است، كتب ربّكم على نفسه الرّحمة(انعام، ۵۴) و رحمت او بر همه چیز سایه گسترده است. و رحمتى وسعت كلّ شى‏ء(اعراف، ۱۵۶)
همچنین پیامبر و كتاب او مایه رحمتند، «رحمةً للعالمین»(انبیاء، ۱۰۷) آفرینش وپرورش او براساس رحمت است و اگر عقوبت نیز مى‏دهد از روى لطف است. بخشیدن گناهان و قبول توبه‏ى بندگان و عیب‏پوشى از آنان و دادن فرصت براى جبران اشتباهات، همه مظاهر رحمت و مهربانى اوست.

پیام ها : 1- تدبیر و تربیت الهى، همراه محبّت و رحمت است. (در كنار كلمه «ربّ»، كلمه «رحمن» آمده است.) «ربّ العالمین الرحمن الرحیم»
2- همچنان كه تعلیم نیازمند رحم و مهربانى است، «الرّحمن علّم القرآن»( الرحمن، ۱-۲) تربیت و تزكیه نیز باید بر اساس رحم و مهربانى باشد. «ربّ العالمین الرّحمن الرّحیم»
3- رحمانیّت خداوند، دلیل بر ستایش اوست. «الحمدللَّه… الرّحمن الرّحیم»مَالِكِ يَوْمِ الدِّينِ خدایى كه مالك روز جزاست

نکته ها

مالكیّت خداوند، حقیقى است و شامل احاطه و سلطنت است، ولى مالكیّت‏هاى اعتبارى، از سلطه‏ى مالك خارج مى‏شود و تحت سلطه‏ى واقعى او نیست. «مالك یوم الدین» با آنكه خداوند مالك حقیقى همه چیز در همه وقت است، ولى مالكیّت او در روز قیامت و معاد جلوه‏ى دیگرى دارد؛
* در آن روز تمام واسطه‏ها و اسباب نسبت به كفار قطع مى‏شوند. «تقطّعت بهم الاسباب»(بقره، ۱۶۶)
* نسبت‏ها و خویشاوندى‏ها نسبت به كفار از بین مى‏رود. «فلا انساب بینهم»(مؤمنون، ۱۰۱)
* براى كفار مال و ثروت و فرزندان، سودى ندارند. «لاینفع مال و لابنون»(شعراء، ۸۸)
* بستگان و نزدیكان نیز فایده‏اى نمى‏رسانند. «لن تنفعكم ارحامكم»(ممتحنه، ۳)
* نه زبان كفار، اجازه عذر تراشى دارد و نه فكر آنها، فرصت تدبیر. تنها راه چاره لطف خداوند است كه صاحب اختیار آن روز است. لفظ «دین» در معانى گوناگون به كار رفته است:
الف: مجموعه‏ى قوانین آسمانى. «إنّ الدّین عنداللَّه الاسلام»(آل‏عمران، ۱۹)
ب: عمل و اطاعت. «للّه الدّین الخالص»(زمر، ۳)
ج: حساب و جزا. «مالك یوم الدّین»
«یوم الدّین» در قرآن به معناى روز قیامت است كه روز كیفر و پاداش مى‏ باشد. یسئلون ایّان یوم الدّین (ذاریات، ۱۲) مى‏ پرسند روز قیامت چه وقت است؟ قرآن در مقام معرّفى این روز، مى‏ فرماید: ثم ما ادراك ما یوم الدّین . یوم لا تملك نفس شیئاً و الامر یومئذ للّه (انفطار، ۱۸ – ۱۹) (اى پیامبر!) نمى ‏دانى روز دین چه روزى است؟ روزى كه هیچ كس براى كسى كارآیى ندارد وآن روز تنها حكم و فرمان با خداست.
«مالك یوم الدّین» نوعى انذار و هشدار است، ولى با قرار گرفتن در كنار آیه‏ ى «الرّحمن الرّحیم» معلوم مى ‏شود كه بشارت و انذار باید در كنار هم باشند. نظیر آیه شریفه دیگر كه مى ‏فرماید: نبّى‏ء عبادى انّى أنا الغفور الرّحیم . و أنّ عذابى هو العذاب الالیم (حجر، ۴۹ – ۵۰) به بندگانم خبر ده كه من بسیار مهربان و آمرزنده ‏ام، ولى عذاب و مجازات من نیز دردناك است. همچنین در آیه دیگر خود را چنین معرّفى مى ‏كند: قابل التَّوب شدید العقاب (غافر،۳) خداوند پذیرنده‏ ى توبه مردمان و عقوبت كننده ‏ى شدید گناهكاران است. در اوّلین سوره‏ى قرآن، مالكیتَ خداوند عنوان شده است، «مالكِ یوم الدّین» و در آخرین سوره، مَلِكیت او. «ملك النّاس»

پيام ها

1- خداوند متعال، از جهات مختلف قابل عبادت است و ما باید حمد و سپاس او را به جا آوریم. به خاطر كمال ذات و صفات او كه «اللّه» است، به خاطر احسان و تربیت او كه «ربّ العالمین» است و به خاطر امید و انتظار رحم و لطف او كه «الرّحمن الرّحیم» است و به خاطر قدرت و هیبت او كه «مالك یوم الدّین» است.
2- قیامت، پرتوى از ربوبیّت اوست. «ربّ العالمین… مالك یوم الدین»
3- قیامت، جلوه‏اى از رحمت خداوند است. الرّحمن الرّحیم مالك یوم الدین

إِيّاكَ نَعْبُدُ وَإِيَّاكَ نَسْتَعِينُ (خدایا) تنها ترا مى‏پرستیم و تنها از تو یارى مى‏جوئیم.

نکته ها

انسان باید به حكم عقل، بندگى خداوند را بپذیرد. ما انسان‏ها عاشق كمال هستیم و نیازمند رشد و تربیت، و خداوند نیز جامع تمام كمالات و ربّ همه‏ى هستى است. اگر به مهر و محبّت نیازمندیم او رحمان و رحیم است و اگر از آینده دور نگرانیم، او صاحب اختیار و مالك آن روز است. پس چرا به سوى دیگران برویم؟! عقل حكم مى‏كند كه تنها باید او را پرستید و از او كمك خواست. نه بنده هوى و هوس خود بود و نه بنده زر و زور دیگران.
در نماز، گویا شخص نمازگزار به نمایندگى از تمام خداپرستان مى‏گوید: خدایا! نه فقط من كه همه‏ى ما بنده توایم، ونه تنها من كه همه‏ى ما محتاج و نیازمند لطف توایم.
خدایا! من كسى جز تو را ندارم ایّاك ولى تو غیر مرا فراوان دارى و همه هستى عبد و بنده‏ى تو هستند. «ان كلّ من فى السموات و الارض الاّ اتى الرّحمن عبداً ( مریم، 93) در آسمان‏ها و زمین هیچ چیزى نیست مگر این كه بنده و فرمان بردار خداوند رحمان هستند. جمله نعبد هم اشاره به این دارد كه نماز به جماعت خوانده شود و هم بیانگر این است كه مسلمانان همگى برادر و در یك خط هستند. مراحل پرواز معنوى، عبارت است از: ثنا، ارتباط و سپس دعا. بنابراین اوّل سوره‏ى حمد ثناست، آیه‏ى ایّاك نعبد ارتباط و آیات بعد، دعا مى‏باشد. گفتگو با محبوب واقعى شیرین است، شاید به خاطر همین كلمه «ایّاك» تكرار شد.

پيام ها

1- ابتدا باید بندگى خدا كرد، آنگاه از او حاجت خواست. «نعبد، نستعین»
2- بندگى، تنها در برابر خداوند رواست نه دیگران. «ایّاك نعبد»
3- گر چه عبادت از ماست، ولى در عبادت كردن نیز نیازمند كمك او هستیم. «ایّاك نعبد و ایّاك نستعین»(و ما كنا لنهتدى لولا ان هدانا اللَّه» اگر هدایت الهى نبود ما هدایت نمى‏یافتیم. اعراف۴۳)
4- «ایّاك نعبد و ایّاك نستعین» یعنى نه جبر است و نه تفویض. چون مى‏گوییم: «نعبد» پس داراى اختیار هستیم و نه مجبور. وچون مى‏گوییم: «نستعین» پس نیاز به او داریم و امور به ما تفویض نشده است.
5 – شناخت خداوند و صفات او، مقدمّه دست‏یابى به توحید و یكتاپرستى است. «ربّ العالمین، الرّحمن الرّحیم، مالك یوم الدّین، ایّاك نعبد»
6- از آداب دعا و پرستش كه انسان خود را مطرح نكند و خود را در حضور خداوند احساس كند. «ایّاك نعبد…»
7- توجّه به معاد، یكى از انگیزه‏هاى عبادت است. «مالك یوم الدّین ایّاك نعبد»

اهْدِنَا الصِّرَ طَ الْمُستَقِيمَ (خداوندا!) ما را به راه راست هدایت فرما.

نکته ها

در قرآن مجید دو نوع هدایت مطرح شده است:
الف: هدایت تكوینى، نظیر هدایت زنبور عسل كه چگونه از شهد گلها بمكد و چگونه كندو بسازد. و یا هدایت و راهنمایى پرندگان در مهاجرت‏هاى زمستانى و تابستانى. آنجا كه قرآن مى‏فرماید: «ربّنا الّذى اعطى كلّ شى‏ء خلقه ثم هدى (طه، ۵۰) بیانگر این نوع از هدایت است.
ب: هدایت تشریعى كه همان فرستادن انبیاى الهى و كتب آسمانى براى هدایت بشر است.
كلمه‏ى  صراط (صراط» در قیامت نام پلى است بر روى دوزخ كه همه‏ى مردم باید از روى آن عبور كنند.) بیش از چهل مرتبه در قرآن آمده . انتخاب راه و خط فكرى صحیح، نشانه‏ى شخصیت انسان است. راههاى غیر الهى متعدّدى در برابر انسان قرار دارد كه او باید یكى را انتخاب كند:
* راه خواسته‏ها و توقعات‏هاى خود.   * راه انتظارات وهوس‏هاى مردم.
* راه وسوسه‏هاى شیطان.   * راه طاغوت‏ها.
* راه نیاكان و پیشینیان.   * راه خدا و اولیاى خدا.
انسان مؤمن، راه خداوند و اولیاى او را انتخاب مى‏كند كه بر دیگر راهها امتیازاتى دارد:
الف: راه الهى ثابت است، بر خلاف راه‏هاى طاغوت‏ها و هوس‏هاى مردم و هوس‏هاى شخصى كه تغییر مى‏كنند.
ب: یك راه بیشتر نیست، در حالى كه راه‏هاى دیگر متعدّد و پراكنده‏اند.
ج: در پیمودن آن، انسان به مسیر و مقصد مطمئن است.
د: در پیمودن آن، شكست و باخت وجود ندارد.
راه مستقیم، راه خداست. «انّ ربّى على صراطٍ مستقیم»(هود، ۵۶)
* راه مستقیم، راه انبیاست. «انّك لَمِن المرسلین على صراطٍ مستقیم»(یس، ۳ – ۴)
* راه مستقیم، راه بندگى خداست. «و أنِ اعبدونى هذا صراط مستقیم»(یس، ۶۱)
* راه مستقیم، توكّل و تكیه بر خداست. «مَن یعتصم باللّه فقد هُدىَ الى صراط مستقیم»(آل‏عمران، ۱۰۱)
* راه مستقیم، یكتاپرستى و تنها یارى خواستن از اوست.(الف و لام در «الصراط» اشاره به همان راه یكتاپرستى در آیه قبل باشد)
* راه مستقیم، كتاب خداوند است.(مجمع‏البیان، ج‏۱، ص ۵۸)
* راه مستقیم، راه فطرت سالم است.(تفسیر صافى، ج‏۱، ص ۸۶)
انسان، هم در انتخاب راه مستقیم و هم در تداوم آن باید از خدا كمك بگیرد. مانند لامپى كه روشنى خود را هر لحظه از نیروگاه مى‏گیرد. «اهدنا الصّراط المستقیم» در راه مستقیم بودن، تنها خواسته‏اى است كه هر مسلمان، در هر نماز از خداوند طلب مى‏كند، حتّى رسول‏اللَّه‏ص و ائمّه اطهارع از خداوند ثابت ماندن در راه مستقیم را مى‏خواهند. انسان باید همواره، در هر نوع از كارهاى خویش، اعم از انتخاب شغل، دوست، رشته‏ى تحصیلى و همسر، راه مستقیم را از خداوند بخواهد. زیرا چه بسا در عقاید، صحیح فكر كند، ولى در عمل دچار لغزش شود و یا بالعكس. پس هر لحظه، خواستن راه مستقیم از خدا، ضرورى است. راه مستقیم مراتب و مراحلى دارد. حتّى كسانى كه در راه حقّ هستند، مانند اولیاى خداوند، لازم است براى ماندن در راه و زیادشدن نورِ هدایت، دعا كنند. «والّذین اهتدوا زادَهم هُدى»(كسى كه مى‏گوید «الحمدللَّه ربّ العالمین الرّحمن الرّحیم…» مراحلى از هدایت را پشت سر گذارده است، بنابراین درخواست او، هدایت به مرحله بالاترى است)
راه مستقیم، همان راه میانه و وسط است كه حضرت على‏ع مى‏فرماید: «الیمین و الشمال مضلّة و الطریق الوسطى‏ هى‏الجادّة»(بحار، ج ۸۷، ص‏۳) انحراف به چپ و راست گمراهى و راه وسط، جاده‏ى هدایت است.
راه مستقیم یعنى میانه‏روى واعتدال و احتراز از هر نوع افراط و تفریط، چه در عقیده و چه در عمل. یكى در عقاید از راه خارج مى‏شود و دیگرى در عمل و اخلاق. یكى همه كارها را به خدا نسبت مى‏دهد، گویا انسان هیچ نقشى در سرنوشت خویش ندارد. و دیگرى خود را همه كاره و فعّال‏مایشاء دانسته و دست خدا را بسته مى‏داند. یكى رهبران آسمانى را همچون مردمان عادى و گاهى ساحر و مجنون معرّفى مى‏كند و دیگرى آن بزرگواران را در حدّ خدا مى‏پندارد. یكى زیارت امامان معصوم و شهدا را بدعت مى‏داند و دیگرى حتّى به درخت و دیوار، متوسل شده و ریسمان مى‏بندد. یكى اقتصاد را زیر بنا مى‏داند و دیگرى، دنیا و امورات آن را نادیده مى‏انگارد.
در عمل نیز یكى غیرت نابجا دارد و دیگرى همسرش را بى حجاب به كوچه و بازار مى‏فرستد. یكى بخل مى‏ورزد و دیگرى بى‏حساب سخاوت به خرج مى‏دهد. یكى از خلق جدا مى‏شود و دیگرى حقّ را فداى خلق مى‏كند.
اینگونه رفتار وكردارها، انحراف از مسیر مستقیم هدایت است. خداوند دین پا برجا واستوار خود را، راه مستقیم معرّفى مى‏كند.(قل انّنى هَدانى ربّى الى صراط مستقیم انعام، 161) در روایات آمده است كه امامان معصوم‏علیهم السلام مى‏فرمودند: راه مستقیم، ما هستیم.(نورالثقلین، ج‏۱ ص‏۲۰) یعنى نمونه‏ى عینى و عملى راه مستقیم و اسوه و الگو براى قدم برداشتن در راه، رهبران آسمانى هستند. آنها در دستورات خود درباره‏ى تمام مسائل زندگى از قبیل كار، تفریح، تحصیل، تغذیه، انفاق، انتقاد، قهر، صلح و علاقه به فرزند و … ، نظر داده و ما را به اعتدال و میانه‏روى سفارش كرده‏اند.(اصول كافى، باب الاقتصاد فى العبادات) جالب آنكه ابلیس در همین صراطِ مستقیم به كمین مى‏نشیند.(شیطان به خدا گفت: «لاقعدنّ لهم صراطك المستقیم» اعراف، ۱۶) در قرآن و روایات، نمونه‏هاى زیادى آمده كه در آنها به جنبه‏ى اعتدال، تأكید و از افراط و تفریط نهى شده است. به موارد ذیل توجّه كنید:
* «كلوا و اشربوا و لاتسرفوا»(اعراف، ۳۱) بخورید و بیاشامید، ولى اسراف نكنید.
* «لا تَجعل یدك مَغلولةً الى عُنقك و لاتبسُطها كلّ البَسط»(اسراء، ۲۹) در انفاق، نه دست بر گردن قفل كن – دست‏بسته باش – و نه چنان گشاده دستى كن كه خود محتاج شوى.
* «الّذین اذا أنفقوا لم‏یسرفوا و لم‏یقتروا و كان بین ذلك قواماً»(فرقان، ۶۷) مومنان، به هنگام انفاق نه اهل اسرافند و نه اهل بخل، بلكه میانه‏رو هستند.
* «لا تجهر بصلاتك و لاتخافت بها وابتغ بین ذلك سبیلاً»(اسراء، ۱۱۰) نماز را نه بلند بخوان ونه آهسته، بلكه با صداى معتدل بخوان.
* نسبت به والدین احسان كن؛ «و بالوالدین احساناً»(بقره، ۸۳) امّا اگر تو را از راه خدا بازداشتند، اطاعت از آنها لازم نیست. «ان جاهداك على ان‏تشرك بى… فلاتطعهما»( لقمان، ۱۵)
* پیامبر هم رسالت عمومى دارد؛ «و كان رسولاً نبیّاً»(مریم، ۵۱) و هم خانواده خویش را دعوت مى‏كند. «و كان یأمر أهله بالصّلاة»(مریم، ۱۵)
* اسلام هم نماز را سفارش مى‏كند كه ارتباط با خالق است؛ «اقیموا الصّلاة» و هم زكات را توصیه مى‏كند كه ارتباط با مردم است. «اتوا الزكاة»( بقره، ۴۳)
* نه محبت‏ها شما را از گواهى حقّ منحرف سازد؛ «شهداء لِلّه و لو على انفسكم»(نساء، ۱۳۵) و نه دشمنى‏ها شما را از عدالت دور كند. «و لا یَجرِمنّكم شَنئان قوم»(مائده، ۸)
* مؤمنان هم دافعه دارند؛ «أشداء على الكفار» و هم جاذبه دارند. «رحماء بینهم»(فتح، ۹)
* هم ایمان و باور قلبى لازم است؛ «امنوا» و هم عمل صالح. «عملوا الصالحات»(بقره، ۲۵)
* هم اشك و دعا و درخواست پیروزى از خدا لازم است؛ «ربّنا افرغ علینا صبراً»(بقره، ۲۵۰ ) و هم صبورى وپایدارى در سختى‏ها. «عشرون صابرون یغلبوا مأتین»(انفال، ۶۵) شب عاشورا امام حسین‏علیه السلام هم مناجات مى‏كرد و هم شمشیر تیز مى‏كرد.
* روز عرفه و شب عید قربان، زائر خانه‏ى خدا دعا مى‏خواند و روز عید باید در قربانگاه با خون آشنا شود.
* اسلام مالكیّت را مى‏پذیرد، «الناس مسلّطون على اموالهم»( بحار، ج‏۲، ص ۲۷۲) ولى اجازه ضرر زدن به دیگرى را نمى‏دهد و آن را محدود مى‏سازد. «لا ضَرر و لا ضِرار»( كافى، ج‏۵، ص ۲۸)
آرى، اسلام دین یك بعدى نیست كه تنها به جنبه‏اى توجّه كند و جوانب دیگر را فراموش كند، بلكه در هر كارى اعتدال ومیانه‏روى وراه مستقیم را سفارش مى‏كند.

پيام ها

1- همه‏ى هستى، در مسیرى كه خداوند اراده كرده در حركتند. خدایا! ما را نیز در راهى كه خود دوست دارى قرار بده. «اهدنا الصراط المستقیم»
2- درخواست هدایت به راه مستقیم، مهم‏ترین خواسته‏ى یكتاپرستان است. «ایّاك نعبد… اهدنا الصراط المستقیم»
3- براى دست‏یابى به راه مستقیم، باید دعا نمود. «اهدنا الصراط المستقیم»
4- ابتدا ستایش، آنگاه استمداد و دعا. «الحمدللَّه… اهدنا»
5 – بهترین نمونه استعانت از خدا، درخواست راه مستقیم است. «ایّاك نستعین اهدنا اهدنا الصّراط المستقیم»

صِرَ طَ الَّذِينَ أَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ غَيْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ وَلاَ الضَّآلِّينَ خداوندا! ما را به) راه كسانى كه آنها را مشمول نعمت خود ساختى، (هدایت كن) نه غضب شدگان و نه گمراهان!

نکته ها

این آیه راه مستقیم را، راه كسانى معرّفى مى‏كند كه مورد نعمت الهى واقع شده‏اند وعبارتند از: انبیا، صدّیقین، شهدا وصالحین.(۷۵) توجّه به راه این بزرگواران و آرزوى پیمودن آن وتلقین این آرزو به خود، ما را از خطر كجروى وقرار گرفتن در خطوط انحرافى باز مى‏دارد. بعد از این درخواست، از خداوند تقاضا دارد كه او را در مسیر غضب‏شدگان وگمراهان قرار ندهد. زیرا بنى‏اسرائیل نیز به گفته قرآن، مورد نعمت قرار گرفتند، ولى در اثر ناسپاسى ولجاجت گرفتار غضب شدند. قرآن، مردم را به سه دسته تقسیم مى‏نماید: كسانى كه مورد نعمت هدایت قرار گرفته وثابت قدم ماندند، غضب شدگان و گمراهان. مراد از نعمت در «انعمتَ علیهم»، نعمتِ هدایت است. زیرا در آیه‏ى قبل سخن از هدایت بود. علاوه بر آنكه نعمت‏هاى مادى را كفّار ومنحرفین ودیگران نیز دارند. هدایت شدگان نیز مورد خطرند و باید دائماً از خدا بخواهیم كه مسیر ما، به غضب و گمراهى كشیده نشود.
مغضوبین در قرآن‏
در قرآن، افرادى همانند فرعون و قارون و ابولهب و امّت‏هایى همچون قوم عاد، ثمود و بنى‏اسرائیل، به عنوان غضب‏شدگان معرّفى شده‏اند. بنى‏اسرائیل كه داستان زندگى و تمدّن آنها در قرآن بیان شده است، زمانى بر مردم روزگار خویش برترى داشتند؛ «فَضّلتُكم على العالَمین»(بقره، ۴۷) لكن بعد از این فضیلت و برترى، به خاطر رفتار خودشان، دچار قهر و غضب خداوند شدند. «و باؤوا بغضب من اللّه»(بقره، ۶۱) این تغییر سرنوشت، به علّت تغییر در رفتار و كردار آنان بوده است؛ دانشمندان یهود، دستورات وقوانین آسمانى تورات را تحریف كردند، «یحرّفون الكلم»(نساء، ۴۶) وتجّار وثروتمندان آنان نیز به ربا وحرام‏خوارى و رفاه‏طلبى روى آوردند، «اخذهم الرّبا»(نساء، ۱۶۱) وعامّه مردم نیز در برابر دعوت به جهاد و مبارزه، از روى تن‏پرورى و ترس، از رفتن به جبهه نبرد و ورود به سرزمینِ مقدّس، سر باز زدند. «فاذهب انت و ربّك فقاتلا انّا هاهُنا قاعدون»(مائده، ۲۴) به خاطر این انحرافات، خدا آنان را از اوج عزّت و فضیلت، به نهایت ذلّت و سرافكندگى مبتلا ساخت.
ما در هر نماز، از خداوند مى‏خواهیم كه مانند غضب‏شدگان نباشیم. یعنى نه اهل تحریف آیات و نه اهل ربا و نه اهل فرار از جهاد در راه حقّ، و همچنین از گمراهان نباشیم، آنان كه حقّ را رها كرده و به سراغ باطل مى‏روند و در دین و باور خود غلوّ و افراط كرده و یا از هوى و هوس خود و یا دیگران پیروى مى‏كنند.(قل یا أهل‏الكتاب لاتَغلوا فى دینكم غیرالحقّ ولاتتّبعوا أهواءقوم قدضَلّوا من‏قبل وأضلّوا من قبل و أضلّوا عن سواءالسبیل» بگو: اى اهل‏كتاب! در دینتان به ناحقّ غلوّ نكنید وبه دنبال خواهش‏هاى گمراهانِ پیش از خود نروید، كه آنان افراد زیادى را گمراه كرده و از راه راست گمراه شده‏اند. مائده، ۷۷) انسان در این سوره، عشق و علاقه و تولاّى خود را به انبیا و شهدا و صالحان و راه آنان، اظهار و ابراز داشته و از مغضوبان و گمراهان تاریخ نیز برائت و دورى مى‏جوید و این مصداق تولّى و تبرّى است.
ضالّین در قرآن‏
«ضلالت» كه حدود دویست مرتبه این واژه با مشتقاتش در قرآن آمده است. گاهى در مورد تحیّر بكار مى‏رود، «و وَجدَك ضالاً»(ضحى، ۷) وگاهى به معناى ضایع شدن است، «اضلّ اعمالهم»(محمّد، ۱) ولى اكثراً به معناى گمراهى وهمراه با تعبیرات گوناگونى نظیر: «ضلال مبین»، «ضلال بعید»، «ضلال كبیر» به چشم مى‏خورد. در قرآن افرادى به عنوان گمراه معرّفى شده‏اند، از جمله: كسانى كه ایمان خود را به كفر تبدیل كردند،(من یَتبدّل الكفر بالایمان فقد ضلّ سواء السبیل» بقره، ۱۰۸) مشركان،(و من یشرك باللَّه فقد ضل ضلالا بعیدا» نساء، ۱۱۶) كفار،(و من یكفر باللَّه… فقد ضلّ» نساء، ۱۳۶) عصیان‏گران،(و من یعص اللَّه و رسوله فقد ضل» احزاب، ۳۶) مسلمانانى كه كفّار را سرپرست و دوست خود گرفتند،(لا تتخذوا عدوى و عدوكم اولیاء… و من یفعله منكم فقد ضل سواء السبیل» ممتحنه، ۱) كسانى كه مردم را از راه خدا باز مى‏دارند، كسانى كه به خدا یا رسول خدا توهین مى‏كنند، آنان كه حقّ را كتمان مى‏كنند و كسانى كه از رحمت خدا مأیوسند. در قرآن نام برخى به عنوان گمراه كننده آمده است، از قبیل: ابلیس، فرعون، سامرى، دوست بد، رؤسا ونیاكان منحرف. گمراهان خود بستر وزمینه‏ى انحراف را فراهم و گمراه كنندگان از این بسترها و شرایط آماده، استفاده مى‏كنند.

بسترهاى انحراف در قرآن عبارتند از: ۱. هوسها،(اتّخذ الهه هَواه واضلّه اللَّه» جاثیه، ۲۳) ۲. بت‏ها،(جعلوا لِلّه انداداً لِیضلّوا عن سبیله» ابراهیم، ۳۰) ۳. گناهان(وما یضلّ به الا الفاسقین» بقره، ۲۶)،۴. پذیرش ولایت باطل،(انّه من تولاّه فانّه یضلّه» حج، ۴)۵. جهل و نادانى.(و ان كنتم من قبله لمن الضّالّین» بقره، ۱۹۸)

۷۵) من یطع‏اللّه و الرّسول فاولئك مع الّذین انعم اللّه علیهم من النبیّین و الصدّیقین و الشهداء و الصالحین»، كسانى كه خدا و رسول را پیروى كنند، آنان با كسانى هستند كه خدا آنها را نعمت داده است، از پیامبران، راستگویان، شهدا و صالحان. نساء، ۶۹ و آیه ۵۹ سوره مریم.      76) در آیات متعدّدى از قرآن ویژگى‏هاى گمراهان و غضب شدگان و مصادیق آنها بیان شده است كه براى نمونه به موارد ذیل اشاره مى‏شود:
    * منافقان و مشركان و بدگمانان به خداوند. نساء، ۱۱۶ و فتح، ۶.
    * كافران به آیات الهى و قاتلان انبیاء الهى. بقره، ۶۱.
    * اهل كتاب كه در برابر دعوت به حقّ سركشى كرده‏اند. آل‏عمران، ۱۱۰ – ۱۱۲.
    * فراریان از جهاد. انفال، ۱۶.
    * پذیرندگان و جایگزین كنندگان كفر با ایمان. بقره، ۱۰۸ و نحل، ۱۰۶.
    * پذیرندگان ولایت دشمنان خدا و دوستداران رابطه‏ى با دشمنان خدا. ممتحنه، ۱.

پيام ها

1- انسان در تربیت، نیازمند الگو مى‏باشد. انبیا، شهدا، صدّیقین وصالحان، نمونه‏هاى زیباى انسانیّت‏اند. «صراط الّذین انعمت علیهم»
2- آنچه از خداوند به انسان مى‏رسد، نعمت است. قهر و غضب را خود به وجود مى‏آوریم.(۹۵) انعمت، المغضوب علیهم»
3- ابراز تنفّر از مغضوبان و گمراهان، جامعه اسلامى را در برابر پذیرش حكومت آنان، مقاوم و پایدار مى‏كند. «غیر المغضوب علیهم ولا الضّالّین»(۹۶)

۹۵) درباره نعمت «أنعَمتَ» بكار رفته، ولى در مورد عذاب، نفرمود: «غَضبتَ» تو غضب كردى.
۹۶) قرآن سفارش كرده است: «لا تَتولّوا قوماً غَضِب اللّه علیهم» هرگز سرپرستى گروه غضب شدگان الهى را نپذیرید. ممتحنه، ۱۳

دفتر نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری دانشگاه بین المللی امام خمینی(ره)دفتر نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری

تدبر در رمضان-۵

تدبر در رمضان-۱۲

تدبر در رمضان-۸

دسترسی سریع

دفتر نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری دانشگاه بین المللی امام خمینی(ره) دفتر نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری